چاپ شده در مجله معمار- خرداد1390
بر اساس گزارش رسانه ها،چند ماه پیش وزیر مسکن و شهر سازی از نظام مهندسی کشور خواست که طرح های ساختمانی مغایر با معماری ایرانی –اسلامی را تائید نکند .ایشان ساخت اندرونی و بیرونی ،نساختن آشپزخانه اوپن و لحاظ کردن جنبه های معماری ایرانی –اسلامی در نمای ساختمان را از مصادیق این خواسته بر شمرده بود. این حرفی بود که وزیر مسکن و شهر سازی در جریان جلسه گرفتن رأی اعتماد از مجلس هم مطرح کرده بود و بسیاری از مسئولان نیز در چند دهه اخیر بر آن تاکید و برایش دستور العمل صادر کرده اند .هر چند کوچکترین موفقیتی در ایجاد معماری و شهر سازی مورد نظر پدید نیامده است .
در سه دهه گذشته ،اسناد مختلف دولتی بارها به ساخت بناهای جدید مطابق با ارزش های معماری سنتی اشاره کرده اند، و حتی در اغلب مسابقات معماری ،بندی با این عنوان گنجانده شده است، ولی در عمل یا اصلا نتیجه ای حاصل نشده و یا به تولید معماری بی ارزش انجامیده است.
دلیل این عدم تحقق را می توان در نحوه برخورد با موضوع جست.در سال ها ی اخیر تلاش برای ارجاع معماری جدید به معماری سنتی با سه شیوه اصلی صورت گرفته است : یک -استفاده از فرم های معماری سنتی ،دو-استفاده از الگوهای معماری سنتی و سه-استفاده از مفاهیم ذهنی معماری سنتی .
در شیوه نخست یعنی استفاده از فرم های معماری سنتی عناصر معماری گذشته مثل طاق ،قوس،گنبد و سرستون ،مستقیما از نمونه های تاریخی تقلید می شوند .اشکال و عناصر معماری گذشته نتیجه طبیعی فناوری ساخت و مصالح زمان خود بوده اند که امروزه کاملا تغییر یافته اند .مثلا زمانی آجر عنصر اصلی ساخت بنا بود و کل ساختمان با آجر یا خشت ساخته می شد.در نتیجه استفاده از قوس و گنبد آجری برای پوشش بازشو ها و دهانه های بزرگ اجتناب ناپذیر بود و قوس یا گنبد عنصر اصلی سازه ای محسوب می شد.اما امروزه که سازه و اسکلت ساختمان های جدید با تیرها و ستون های فولادی یا بتنی ساخته میشود ،نقش آجر به ساخت دیوارهای نازک داخلی یا پوشش تزئینی نمای خارجی تقلیل یافته است ،بنابراین به استفاده از قوس یا گنبد برای پوشش دهانه های بزرگ نیازی نیست .اگر هم کسی قصد چنین استفاده ای داشته باشد مجبور است به نماسازی های تزئینی و ناهماهنگ با ساختمان و سیستم سازه آن روی بیاورد .به همین دلیل است که قوس و گنبد های تزئینی امروزی در مقایسه با نمونه های تاریخی و اصیل آن تا این حد تصنعی به نظر می رسند.
در دومین شیوه اما کوشش می شود به جای استفاده از عناصر و اشکال ، از الگوهای معماری سنتی استفاده شود . در این شیوه فرضا الگوهایی مثل حیاط مرکزی که همه اتاق ها ی اصلی پیرامون آن سامان می یابند در حوزه معماری یا شبکه گذرها و کوی ها و میدانچه های محلی پیاده ،به عنوان الگوی شهر سازی سنتی مورد نظر قرار می گیرد .البته استفاده از این الگوها در معماری و شهر سازی جدید هیچ گاه عمومیت نیافت ،چون بساری از زمینه های کابرد الگو های معماری و شهر سازی سنتی امروز نه وجود دارند نه می توانند به وجود بیایند .مثلا الگوی حیاط مرکزی فقط در خانه ساز ی تک واحدی در یک یا دو طبقه معنا پیدا می کند .در خانه سنتی ،حیاط مرکزی فضایی کاملا خصوصی است که کسی جز اهل خانه در آن حضور ندارد و از بیرون نیز اشرافی به آن نیست .ولی در شهر های بزرگ امروزه امکان ساخت خانه های یک طبقه وجود ندارد .علاوه بر محدودیت های اقتصادی ، با این نوع ساخت و ساز شهری مثل تهران به تنهایی مساحتی معادل یک استان را اشغال خواهد کرد .بنابراین استفاده از الگوی حیاط مرکزی در اکثر شهر های امروز به کلی منتفی است و اگر همچنن الگویی به کار گرفته شود، نتیجه ،فضای باز مرکزی کاملا غیر خصوصی با نور گیری و دیدی بسیار بد خواهد بود که با فلسفه استفاده از حیاط مرکزی در تضاد است .
الگوهای فضایی شهر سنتی نیز عمدتا بر اساس حرکت پیاده شکل گرفته بودند و به کار بستن آنها در شهر های مدرن که عمده جابجای ها با خودرو ،اتوبوس یا قطار شهری صورت میگیرد ناممکن است.
بگذریم از اینکه حتی مدافعان جدی تکرار معماری سنتی به ندرت حاضرند در این بافتهای قدیمی زندگی کنند .عدم امکان دسترسی سواره تنها یکی از مشکلات این بافت هاست.
در میان صدها پروژه کوچک و بزرگ شهر سازی که در 50 سال اخیر در ایران اجرا شده ،شهرک شوشتر نو تنها نمونه نسبتا موفقی است که با الهام از الگوهای شهر سازی سنتی بر پا شد . چنین امکانی به این دلیل به وجود آمد که تراکم شوشتر نو بسیار بسیار کم در نظر گرفته شد که این تراکم کم به دلایل متعدد امروزه دیگر پذیرفته نمی شود .
پس از آنکه عدم کارایی دو شیوه قبلی به تجربه ثابت شد ،شیوه سوم ،یعنی استفاده از مفاهیم معماری سنتی مورد توجه برخی از معماران برای جلب رضایت کارفرمای دولتی شان قرار گرفت و آن ها ،به اجبار ،کوشیدند برای توضیح طرح های خود زیان جدیدی به کار گیرند .مثلا وقتی یک فضای داخلی وسیع در میان طرحی کاملا مدرن قرار می گیرد معمار توضیح میدهد که معماری سنتی به سمت انبساط فضایی در حرکت بوده و این طرح نیز ادامه همان حرکت است acheter orlistat.این روش موثر تر از دو شیوه قبلی به نظر می رسد اما مشکل اصلی اش این است که با این توجیهات،هر چیزی را در معماری می توان به هر چیز دیگری مرتبط کرد،بی آنکه واقعا چندان به هم مربوط باشند .
البته مقصود من دفاع از بی هویتی یا نادیده انگاشتن هویت ملی و محلی نیست ،بلکه مقصودم این است که ما نمی توانیم هویت ملی امروز خود را تنها با نگاه به گذشته تعریف کنیم .نمی توان بدون توجه به زمینه های محیطی عناصر معماری گذشته ،آن ها را در زمینه ای کاملا متفاوت تکرار کرد. چرا که معماری هر دوران نتیجه شرایط روانی ،اقتصادی ، اجتماعی و فنا آوری زمان خود بوده است . این هویت باید بر اساس واقعیت و با نگاهی واقع بینانه و معقول به گذشته ،حال و آینده ساخته شود .گذشتگان ما صدها سال پیش کاشی فیروزه ای را همچون عنصر بیانی مهمی در بستر معماری ایرانی به کار بستند ،آیا کاشی فیروزه ای تا ابد هم میتواند بار فرهنگی تمدن ایرانی را به دوش کشد؟
امروزه چهطور می توان در یک آپارتمان 60-70 متری (الگوی پیشنهادی وزرات مسکن و شهر سازی برای ساخت انبوه مسکن است ) اندرونی و بیرونی ساخت؟
آیا ویژگی های فردی و جمعی ایرانی امروز همان ویژگی های ایرانی هزار سال پیش است ؟ آیا تدابیر و روش های اقتصادی امروز یا سبک زندگی روزانه ما شبیه روزگاز اجدادمان است؟آیا هنوز با خشت و گل خانه میسازیم ؟آیا نقش اجتماعی زنان درجامعه ما همان نقش اجتماعی چند صد سال پیش است که به ندرت از اندرونی بیرون آمدند ؟باید پذیرفت که الگوهای معماری سنتی،مقدس و ازلی نبودند،بلکه به سادگی زاییده زمانه خود بودند ،زمانه ای که مدت هاست سپری شده .