راهي به سوي توسعه پايدار

مقدمه

عبارت "توسعه پايدار" نخستين بار در گزارش سال 1987 سازمان ملل تحت عنوان "آينده مشترک ما" 2 استفاده عمومي يافت. اين گزارش شاخص نشان داد که در طي قرن گذشته توانايي ما براي رشد و پيشرفت، تاثيرات ناخواسته قابل توجهي بر روي منابع و سيستم زيست محيطي جهان داشته است. به نظر مي رسد که اين تاثير چنان بزرگ و چنان نامطلوب باشد که توانايي نسل هاي آينده را براي دستيابي به نيازهايشان زير سوال برد. براي معکوس کردن اين روند، گزارش مذکور دعوت به نوع جديدي از توسعه اقتصادي – توسعه پايدار- نمود که به جوامع اجازه مي دهدتا نيازهاي امروزشان را فراهم کنند و در عين حال منابع و سيستم طبيعي خود را براي نسل هاي آينده حفظ نمايند.
اطلاعات جديدي که توسط پيشروان علم و جامعه مهندسي گردآوري شده است به شدت هشدار مي دهد که کيفيت زندگي امروز ما ممکن است در بلند مدت ماندگار نباشد. هيات مديره گروه بررسي اکوسيستم هزاره در گزارش جديدشان بيان مي دارند که " نزديک به دو سوم امکاناتي که طبيعت در اختيار نوع بشر قرار مي دهد در سراسر جهان در حال کاهش است." 3 دليل اين کاهش آن است که مدل فعلي توليد و مصرف ما، منابع و ظرفيتهاي زيست محيطي را سريعتر از آني که بتواند جايگزين يا ترميم شود، مصرف مي کند. در نتيجه، ما توانايي ملتها و نسل هاي آينده براي بهبود وضعيت زندگيشان را به خطر مي اندازيم.
ايده "توسعه پايدار" شيوه نگرش مردم به توسعه محيطِ بشرساخت و اثر آن بر محيط زيست و جامعه را تغيير مي دهد. توسعه پايدار راهي به جلو را معرفي مي کند که بر اساس آن جامعه مي تواند به کيفيت بهتر زندگي دست پيدا کند و آنرا بهبود بخشد بي آنکه توانايي نسل هاي آينده را براي اين کار به خطر بيندازد. با توجه به اين هدف، کارگروه توسعه پايدار فدراسيون بين المللي مهندسان مشاور ( فيديک)، ابزارهايي را براي مهندسان و ديگر دست اندرکاران محيطِ بشرساخت تهيه کرده است تا به آنها کمک کند تا سهم اساسي خود را در پيشرفت جامعه به سوي ماندگاري ادا کنند. کارگروه گستره وسيعي را در بر مي گيرد و شامل اعضايي از کشورهاي توسعه يافته و کشورهاي کمتر توسعه يافته است.
کارگروه دريافت که براي دستيابي به شرايط ماندگاري، مسيري طولاني بايد طي شود که دهه ها به طول مي انجامد. اين امر نيازمند بازنگري کلي فراساختارهاي موجود جامعه و جايگزيني آنها با ساختارها، پروسه ها، سيستم ها و فن آوريهايي است که نياز کمتري به انرژي و منابع دارند، مواد سمي کمتري مصرف مي کنند، ضايعات کمتري توليد مي کنند و به هر شکل، محيط و جامعه را محافظت مي کنند. بعلاوه، اين همه بايد به گونه اي صورت پذيرد که هم در کشورهاي توسعه يافته و هم در کشورهاي کمتر توسعه يافته، امکان پذير و اقتصادي باشد

نقش حياتي مهندسان

مهندسان نقشي حياتي در پيشرفت به سوي ماندگاري دارند. در غيبت توافقات بين المللي بي قيد و شرط و فقدان سرمايه گذاري هاي بزرگ‏، حركت به سوي توسعه پايدار،‌حركتي گام به گام و آهسته خواهد بود كه پروژه به پروژه و بر اساس اهداف شخصي مالكان و انگيزه ها و اعمال آنان انجام خواهد گرفت. اين پيشرفت تنها زماني حادث خواهد شد كه طرحها و فن آوريهاي جديد ماندگار توسط مهندسين ابداع شده، به آزمايش گذارده شده و در پروژه هاي منفرد با توجه به اهداف، منابع و انگيزه هاي كارفرما مورد استفاده قرار گيرند .
متاسفانه، جهت تشخيص اينكه يك پروژه ماندگار از چه عناصري تشكيل شده است، درك و رهيافت مشخصي وجود ندارد. افزودن ويژگيهاي سازگار با محيط زيست يا مشاركت دادن سهامداران در يك پروژه مي تواند روابط اجتماعي را بهبود بخشد اما اثر ناچيزي در مشخص كردن موضوعات اساسي توسعه پايدار خواهد داشت. به علاوه در غيبت راهنماهاي توضيحي مربوطه، بسياري از سازمانهاي غير دولتي و گروههاي اجتماعي با فعاليت عام المنفعه، تنها بر مبناي اصول و علايق شخصي خود، تعاريفي از ماندگاري پروژه و عملكرد سازماني ارائه مي كنند. در نتيجه مالكان پروژه، كارمندان و سهامداران در معرض آرايه اي گيج كننده از اهداف ماندگاري و سيستم هاي شاخص ماندگاري قرار مي گيرند كه هر يك مدعي هستند كه مي توانند معياري صحيح و كارا در اندازه گيري پيشرفت ماندگاري ارائه دهند. متاسفانه هيچيك از اين سيستم ها قادر نيستند رابطه واضحي بين اهداف كلي ماندگاري و پروژه هايي كه مي توانند جامعه را به سمت اين اهداف هدايت كنند، فراهم نمايند.

مديريت ماندگاري پروژه

با در نظر گرفتن مسايل فوق، کارگروه مربوطه، چارچوب و روندي جهت تنظيم اهداف ماندگاري پروژه و اندازه گيري پيشرفت آن تدوين كرد. همانطور كه در راهنماي مديريت ماندگاري پروژه (پي.اس.ام.) 4 بيان شده است، هدف اصلي از طراحي اين چارچوب اطمينان از اين مسئله است كه اهداف ماندگاري پروژه با اهداف كلي و اولويتهاي جامعه منطبقند و اين انطباق قابل رديابي است. بدين منظور،‌کارگروه اقدام به تدوين اهداف و شاخص هاي توسعه پايدار به نحوي نمود كه تصويرگر اهداف تعريف شده بيانيه 21 ** باشد. استدلال کارگروه آن بود كه بيانيه 21 به عنوان يك توافق بين المللي بين كشورهايي انجام شده است كه نمايانگر 98% جمعيت كره زمين مي باشند و در نتيجه مي تواند بيانگر نگراني هاي جهان درباره مسايل ماندگاري باشد. بنابراين، اين بيانيه مي تواند و بايد مبناي تدوين اهداف توسعه پايدار پروژه ها و تبيين شاخصهايي براي سنجش عملكرد ماندگار قرار گيرد.
علاوه بر اين، پروسه پي.اس.ام. به گونه اي طراحي شده است كه بتواند اهداف پروژه توسعه پايدار و شاخصهاي آنرا به شكلي تغيير دهد كه با شرايط و اولويتهاي منطقه اي و محلي منطبق باشد. مثلا جهت پروژه هاي انجام شده در كشورهاي در حال توسعه، پروسه پي.اس.ام. استفاده از قوانين مداري بانك جهاني را مي طلبد تا بتواند اهداف و شاخص هاي ديگري از قبيل ملاحظات ويژه و ضرايب ايمني سياسي خاص اين كشورها را نيز مد نظر قرار دهد.

سال گذشته اعضاي کارگروه در حضور موسسات دولتي،‌جوامع حرفه اي مهندسي و سازمانهاي تجاري اقدام به برگزاري سمينارها و نوشتن مقالاتي در زمينه پي.اس.ام. نمودند. استراتژي کارگروه عبارتست از گسترش ايده هاي پي.اس.ام. در جوامع مهندسي، ارگانهاي دولتي و تجاري و سپس دريافت بازخوردهايي در زمينه موثر بودن پروسه و كامل بودن اهداف و شاخصهاي پي.اس.ام. . سال گذشته سمينارهاي اينترنتي و حضوري اي نيز در اين زمينه برگزار شد كه با استقبال فراواني مواجه گرديد. يكي از شركت كنندگان در اين سمينارها گزارش كرد كه بر مبناي پيشنهاد وي جهت استفاده از پي.اس.ام.، در بخشي از يك پروژه سي ميليون دلاري، شركت وي براي اين پروژه انتخاب شده است. در اين پيشنهاد از پي.اس.ام. به عنوان روشي كه بر اساس آن بتوان پروژه اي تعريف كرد كه به ماندگاري به شكل قابل توجهي كمك كند، استفاده شده بود.

پي.اس.ام. II :‌مقدمات يك مسير به سوي ماندگاري

پس از پخش اطلاعاتي در مورد پي.اس.ام. و اخذ بازخوردهايي از آن، با وجود اينكه اين راهنما تنها يك سال قبل منتشر شده بود،کارگروه تصميم گرفت تا آنرا را بازبيني كند. کارگروه متوجه شد كه راهنما، تنها گام مقدماتي تدوين يك برنامه مفهومي جهت انجام پروژه هاي ماندگار مي باشد و لازم است حوزه اهداف توسعه پايدار و فعاليتهاي مهندسي گسترش بيشتري بيابد. بر اين اساس، نگارنده، جدول گسترده اي از اهداف و شاخص هاي ماندگاري پروژه ارائه داده است. اين جدول به طور ويژه:
1- رابطه بين اهداف پي.اس.ام. و اهداف توسعه هزاره 6 را مشخص مي كند.
2- معيارها و اولويتهاي ديگري را نيز در نظر مي گيرد، از جمله مواردي كه توسط Global 7reporting initiative ، LEED 8 و Copenhagen Consensus 9 پيشنهاد شده است.
3- تجديد نظرهاي پيشنهادي ديگري را نيز بر شاخص هاي پي.اس.ام. ارائه مي كند، از جمله اصلاح واژگان بكار رفته و استفاده از شاخص هاي كمكي.
4- وضعيت فعلي روش بكار رفته را ارزيابي مي كند و جهت افزايش سطح ماندگاري روشهاي ديگري را نيز پيشنهاد مي كند.
5- با ارجاع به مقالات رسمي سازمان ملل و ساير ارگانهاي معتبر بين المللي، استانداردهاي حداقلي را در اين زمينه ارائه مي كند.
6- نشان مي دهد كه چگونه مي توان به هريك از اهداف و شاخص هاي پي.اس.ام. دست يافت. اين مهم از طريق تغيير سياستها و برنامه ها يا با بكار گيري طرحها و فن آوري هاي جديد قابل دستيابي است. کارگروه دريافت كه از 45 هدف و شاخص پي.اس.ام. ،‌ يازده عدد از آنها با تغيير سياستها و برنامه ها، بدون نياز به استفاده از فن آوريها و پروسه هاي جديد، قابل دستيابي است.

علاوه بر تغييرات پيشنهادي و گسترش اهداف و شاخصهاي پي.اس.ام.، لازم است به اختلاف اولويتهاي مللي كه پروژه توسعه پايدار در آنها به اجرا در مي آيد، توجه كرد. اين امر جاي بحث و صحبت فراوان دارد. به هر حال به نظر نگارنده مي رسد كه روشهاي دستيابي به توسعه پايدار بر اساس سطح توسعه يافتگي ملل، تاكيدات و اولويتهاي مختلفي دارد. به عنوان مثال در كشورهاي كم درآمد، يا با درآمد كم تا متوسط، اولويت با فراهم كردن نيازهاي اوليه اي مانند آب پاكيزه و امکانات بهداشتي است. در كشورهايي با درآمد بالاتر، اولويت مي تواند با بهره وري اقتصادي باشد.
دركشورهايي كه در مرحله انتقال از درآمد كم تا متوسط به درآمد بيشتر هستند، اولويت مي تواند ايجاد فراساختارهايي مطمئن و بادوام باشد كه جهت مقابله با شرايط سخت آب و هوايي يا ساير بلاياي طبيعي ايجاد شده اند. چنين تفاوتهايي در شكل 2 نشان داده شده اند.
پس از پخش اطلاعاتي در مورد پي.اس.ام. و اخذ بازخوردهايي از آن، با وجود اينكه اين راهنما تنها يك سال قبل منتشر شده بود،کارگروه تصميم گرفت تا آنرا را بازبيني كند. کارگروه متوجه شد كه راهنما، تنها گام مقدماتي تدوين يك برنامه مفهومي جهت انجام پروژه هاي ماندگار مي باشد و لازم است حوزه اهداف توسعه پايدار و فعاليتهاي مهندسي گسترش بيشتري بيابد. بر اين اساس، نگارنده، جدول گسترده اي از اهداف و شاخص هاي ماندگاري پروژه ارائه داده است. اين جدول به طور ويژه:
1- رابطه بين اهداف پي.اس.ام. و اهداف توسعه هزاره 6 را مشخص مي كند.
2- معيارها و اولويتهاي ديگري را نيز در نظر مي گيرد، از جمله مواردي كه توسط Global 7reporting initiative ، LEED 8 و Copenhagen Consensus 9 پيشنهاد شده است.
3- تجديد نظرهاي پيشنهادي ديگري را نيز بر شاخص هاي پي.اس.ام. ارائه مي كند، از جمله اصلاح واژگان بكار رفته و استفاده از شاخص هاي كمكي.
4- وضعيت فعلي روش بكار رفته را ارزيابي مي كند و جهت افزايش سطح ماندگاري روشهاي ديگري را نيز پيشنهاد مي كند.
5- با ارجاع به مقالات رسمي سازمان ملل و ساير ارگانهاي معتبر بين المللي، استانداردهاي حداقلي را در اين زمينه ارائه مي كند.
6- نشان مي دهد كه چگونه مي توان به هريك از اهداف و شاخص هاي پي.اس.ام. دست يافت. اين مهم از طريق تغيير سياستها و برنامه ها يا با بكار گيري طرحها و فن آوري هاي جديد قابل دستيابي است. کارگروه دريافت كه از 45 هدف و شاخص پي.اس.ام. ،‌ يازده عدد از آنها با تغيير سياستها و برنامه ها، بدون نياز به استفاده از فن آوريها و پروسه هاي جديد، قابل دستيابي است.

اين بدين معني نيست كه كشورهاي كم درآمد يا با در آمد كم تا متوسط بايد بازدهي اقتصادي را فراموش كنند. همچنين بدين معنا نيست كه كشورهاي پردرآمد يا داراي درآمد متوسط تا بالا نيازهاي طبقات مستمند داخل مرزهاي خود را ناديده بگيرند. اين امر به سادگي معرف مدلي است جهت اولويت بندي به منظور حركت به سمت توسعه پايدار به موثرترين روش.

ايجاد فضايي جهت نوآوري

درخاتمه بايد توجه كرد كه در اين موقعيت، بيشتر سازمانها، پروسه ها، سيستمها و فن آوريهايي كه جهت رسيدن به ماندگاري مورد نيازند، لازم است ابداع شوند. بدين منظور، مقدمه موفقيت، ‌ايجاد فضايي جهت نوآوري است. شرايط كاري اي كه در آن به آموختن و خلاقيت ياري رسانده شود. محيطي كه در آن مهندسين آزادند تا روشهاي جديد را بكار گيرند، تكنولوژيهاي جديد را آزمايش كنند و روشهاي كهنه را با روشهاي جايگزين ماندگارتر و جديدتر عوض كنند. بازبودن و شفافيت، اجزاي اصلي اين فضا هستند. لازم است مالكان پروژه ها و مهندسان،‌سهامداران اصلي را در پروسه هاي توسعه ، طراحي و ارائه پروژه سهيم كنند.
تحت شرايط بازبودن و اعتماد، مالكان پروژه قادرند جهت دستيابي به عملكرد ماندگاري پروژه، روشها و فن آوريهاي جديدي را بكار گيرند و معياري را بنا نهند كه مشوق سايرين باشد. تحت اين شرايط، پي.اس.ام. مسيري فراهم مي كند كه بتوان بر اساس آن اطمينان حاصل كرد كه دستاوردهاي بدست آمده در يك بعد از ماندگاري يك پروژه به قيمت از دست رفتن ابعاد ديگر حاصل نشده است، كه در اين صورت برآيند نتايج ماندگاري، خنثي يا صفر خواهد شد.

نتيجه گيري

پايدار كردن توسعه، مهمترين چالش قرن بيست و يكم است. اين پايدارسازي فرصتهاي شگفت انگيزي براي مهندساني فراهم مي كند كه دست اندركار ساخت تجهيزات و فراساختارهاي مربوط به آن هستند. با اين وجود، امروزه بسياري از جوامع مهندسي، حق مطلب را به درستي دريافت نكرده اند و ترجيح مي دهند كه بجاي استفاده از فن آوريها، سيستم ها و برنامه هاي نوتر و ماندگارتر، دانش فعلي خود را حفظ كرده و گسترش دهند
آناني كه تنها مي دانند كه چگونه بزرگراه طراحي كنند در مقابل گامهاي نخست رشد هوشمندانه قرار مي گيرند. ديگراني كه خلاقترند، ‌جوامع سالمي را طراحي و اجرا مي كنند كه در آنها فرمهاي مجتمعي از حمل و نقل بكار رفته است و با كار چالش انگيز، ‌مرزها فراتري را در مي نوردند. آنهايي كه هنوز از نظر ذهني تحت كنترل و فرمان قواعد دست و پاگير امروزي هستند،‌ تنها به مشتريان خود كمك مي كنند تا با نيازهايشان تطبيق يابند. ديگران، تطبيق با نيازها را به عنوان معياري براي حداقل عملكرد مي دانند. براي آنان، ماندگاري واسطه ايست براي نوآوري و عملكرد چشمگير.
هنوز، جامعه جهت برطرف كردن نيازهاي خود و حل مسايلش، براي مهندسين احترام زيادي قائل است. جامعه از مهندسين انتظار دارد كه تغييرات مهمي را كه مرتبط با محيط مصنوعشان است پيش بيني كنند و پاسخهاي مناسبي ارائه دهند. جامعه مي انديشد كه ما مهندسين، دانش و ابزار كافي جهت شناخت مشكلات يك جهان نا-ماندگار را دارا مي باشيم. جامعه اكنون از خود سوال مي كند كه آيا ما قادر به استفاده از اين دانش هستيم و چه زماني دست به عمل خواهيم زد؟ 10

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
* واژه "ماندگاري" به عنوان برابرنهاد Sustainability انتخاب شده است. پيش از اين، عبارت Sustainable Development به شکل "توسعه پايدار" به فارسي برگردانده شده است . اين عبارت به شکل فعلي آن در زبان فارسي استفاده مي شود، اما گرته برداري از اين عبارت و بازگرداندن ترکيبات آن با استفاده از لغت "پايدار" به ترکيباتي ناآشنا مي انجامد چرا که پيش از اين لغت "پايداري" به عنوان برابر نهاد Stability قرار داده شده است و ترکيبات آن مانند ناپايداري معادل Unstability دانسته مي شوند و براي خواننده فارسي زبان برگرداندن ترکيب Non-Sustainable به ناپايدار مي تواند اشتباه آفرين باشد. انتخاب لغت "ماندگاري" براي عبارت Sustainability بر اين اساس صورت گرفته است که بار مفهومي مثبت آنرا در گذر زمان مورد تاکيد قرار دهد.
** بيانيه 21 يک برنامه کاري بين المللي در حوزه سازمان ملل، دولتها و سازمانهاي عمومي است که به تاثير انسان بر محيط زيست مي پردازد. اين بيانيه توسط کميته توسعه پايدار سازمان ملل تهيه شده است و مورد تاييد 178 کشور جهان قرار گرفته است.
1- کارگروه توسعه پايدار فيديک متشکل از افراد زير است :
William A. Wallace, Wallace Future Group; LLC, Jeremy Boswell, Managing Director, Felehetsa Environmental (Pty) Ltd; Ike Van Der Putte, RPS Group, Plc; Lorna Walker, Lorna Walker Consulting, Ltd.; John Boyd, Golder Associates and FIDIC Executive Committee Liaison; and Peter Boswell, FIDIC General Manager.
2- کميسيون جهاني درباره محيط زيست و توسعه. 1987 . "آينده مشترک ما" آکسفورد، انگستان. انتشارات دانشگاه آکسفورد.
3- "زندگي فراتر از اهداف ما" ، بيانيه هيات مديره گروه بررسي اکوسيستم هزاره، پيش نويس قبل از چاپ، صفحه 4.
4- فدراسيون بين المللي مهندسان مشاور، راهنماي مديريت ماندگاري پروژهProject sustainability management. نگاه کنيد به www.fidic.org/پي.اس.ام. . اين راهنما شامل توضيح کامل پروسه هاي پي.اس.ام. و ليست اهداف مرکزي و شاخصهاي آن مي باشد.
5- جداول مربوطه به عنوان پيوست مقاله ارائه شده اند. جهت اختصار، اين جداول در اين نشريه چاپ نشده اند. علاقمندان مي توانند اصل مقاله و جداول پيوست آنرا از سايت Fidic دريافت کنند.
6- اهداف توسعه هزاره، هدفهاي زماندار و کمي اي هستند که نشانگر شدت فقر در ابعاد مختلف آن – فقر دستمزد، گرسنگي، بيماري، فقدان سرپناه و محروميت- است و تساوي جنسيتي، آموزش و ماندگاري محيط زيست را تشويق مي کند. اين اهداف علاوه بر اين شامل حقوق بنيادين بشر نيز مي باشند، حقوق هر فرد انسان بر روي اين سياره در مورد سلامت، آموزش، سرپناه و امنيت. براي اطلاعات بيشتر مراجعه کنيد به :
http://www.unmillenniumproject.org/goals/goals02.htm
7- Global Reporting Initiative (GRI) يک پروسه با مشارکت چندگانه و موسسه اي مستقل است که هدف آن توسعه و انتشار عمومي راهنماهاي گزارش ماندگاري است. براي اطلاعات بيشتر مراجعه کنيد به :
http://www.globalreporting.org/index.asp
8- "سيستم ارزشگذاري ساختمان سبز" LEED که مخففLeadership in Energy and Environmental Design مي باشد، يک استاندارد ملي توافقي اختياري براي گسترش ساختمانهاي با ماندگاري و عملکرد بالا است. رجوع کنيد به :
http://www.usgbc.org/DisplayPage.aspx?CategoryID=19
9- توافق کپنهاگ پروژه ايست که از گروهي به رهبري مدير سابق انستيتو بررسي محيط زيست، Bjorn Lomborg در اواخر سال 2002 شکل گرفته است. ايده مرکزي اين پروژه بهبود اولويت بندي مشکلات متعددي است که جهان با آن روبروست با گردآوردن تعدادي از بزرگترين اقتصاددانان در همايشي که برخي از اساسي ترين مشکلات جهان حاضر در آن بررسي مي شوند.
10- براي اطلاعات بيشتر مراجعه کنيد به :
Bill Wallace, Becoming Part of the Solution: The Engineer's Guide to
Sustainable Development, American Council of Engineering Companies, Washington, DC, 2005.
www.acec.org.