چاپ شده در روزنامه بهار. 19 اردیبهشت 1392
سالهاست که مسئولان مختلف با تاکید فراوان از لزوم ارائه الگوهای ایرانی و اسلامی در حوزه معماری و شهر سازی کشور سخن می گویند و برای رسیدن به آن ،دستورالعمل صادر می کنند .هشت سال پیش دولت جدید مدعی آغاز بزرگترین برنامه مسکن سازی شد و این بهترین فرصت برای کسانی بود که سال ها از لزوم انطباق ساخت و ساز های جدید با الگوهای بومی و سنتی سخن می گفتند اکنون که هشت سال از آغاز این پروژه می گذرد ، می توان در مورد نتایج واقعی آن داوری کرد .
پیشینه اجرای پروژه های مسکن سازی عمومی در کشور های دیگر به ده ها سال پیش بر می گردد که در ابتدا و در برخی نمونه ها به شکلی ساخته شدند که پس از چندسال اشکالات جدی خود را نشان دادند و نقد هایی که به برخی از آنها وارد شد، بخشی از متون دانشگاهی شهر سازی در سراسر دنیا را تشکیل می دهد .
با توجه به این پیشینه می شد توقع داشت دولتی که مدعی فراروی از الگوها خارجی است ،وقتی می خواهد یک برنامه عظیم خانه سازی عمومی در سراسر ایران اجرا کند ،حداقل شیوه های شهر سازی را که سال ها پیش در کشور های دیگر مشکلات آنها ظاهر شده را تکرار نکند؛ولی متاسفانه ، در اکثر نمونه های ساخته شده مسکن مهر ،همان مشکلات 60 سال پیش چنین شهرک سازی هایی آ شکارا به چشم می خورد که مهم ترین آنها عبارتند از:
1. ساخت تکراری بلوک های آپارتمانی به صورت سری دوزی و سرباز خانه ای
در این شیوه ،کل یک شهرک، تنها از طریق تکرار یک بلوک آپارتمانی یکسان ساخته می شود می دانیم که در یک جامعه مدنی سالم ،خانه باید مفهومی بیش از صرف یک خوابگاه داشته باشد؛ و حس تعلق به مکان و فضا در روانشناسی شهری ، یکی از مباحثی است که بسیار مهم تلقی می شود .وقتی شما در یک بلوک آپارتمانی زندگی می کنیدکه درست کپی ده ها بلوک آپارتمانی اطرافش است ، چطور می توانید حس خانه من را نسبت به محل زندگی تان داشته باشید؟ هر شهروندی نیاز دارد که با استفاده از نشانه های فضایی و شکلی خاصی ، موقعیت خود را در فضای شهری تشخیص می دهد ؛ اما وقتی همه جا یک شکل است ،هیچ نشانه شهری مشخصی برای تشخیص موقعیت در اختیار ندارید . تجربه ثابت کرده است که یکنواختی کسالت بار ،به افزایش مشکلات روحی و افسردگی ساکنان منجر می شود
2. فاصله کم بلوک های آپارتمانی از یکدیگر و به حداقل رسیدن فضای باز میان آنها
در بسیاری از نمونه های ساخته شده مسکن مهر ، بلوک های آپارتمانی بیش از حد به هم چسبیده اند و زمانی که یکی از ساکنان پنجره اش را باز می کند با همسایه روبه رویی رخ به رخ می شود.در این وضعیت امکان استفاده از دید و چشم انداز و همچنین نور آفتاب به حداقل میرسد .
به نظر می رسد برنامه ریزان مسکن مهر فراموش کرده اند که کارشنان تنها ساختن حد اکثر بلوک های آپارتمانی در یک زمین نیست ، بلکه ساختن و طراحی فضای خالی بین این بلوک ها نیز درست به همان اندازه مهم است.
3. نبود فضای سبز و سایر فضاهای عمومی ضروری
سطح صدها هکتار از زمین اختصاص یافته به پروژه های مسکن مهر، تنها با دو عنصر پوشیده شده است :بلوک های آپارتمانی و آسفالت. در یک شهرک مسکونی،فضاهای سبز ، مسیر های پیاده و فضاهای ورزشی و بازی بچه ها از اهمیت بسیاری برخوردارند ؛در حالی که جایشان دراکثر پروژه های مسکن مهر خالی است.
4. مکان یابی نادرست
بسیاری از پروژه های مسکن مهر خارج از محدوده قانونی شهرها ساخته شده اند .اشتغال ساکنان این شهرک ها در نزدیکی محل زندگی شان ممکن نیست و تقریبا همه ساکنان شاغل آنها مجبورند هر روز صبح سفری طولانی به سمت محل کارشان را آغاز کنند و شب هنگام پس از یک سفر خسته کننده دیگر ،به خوابگاهشان باز گردند .شهر ها خدمات فرهنگی ،اجتماعی و اقتصادی مشخصی را به ساکنانشان ارائه می دهند که این شهرک های خوابگاهی اقماری فاقد آنند و ساکنان آن ها مجبورند برای استفاده از این خدمات و همچنین تعاملات اجتماعی به شهر مجاور مراجعه کنند .تجربه های مشابه در کشور های دیگر ،نشان میدهد که در این شرایط ،بسیاری از ساکنان اولیه پس از مدتی ترجیح می دهند آپارتمانشان را فروخته یا اجاره دهند و با صرف هزینه ای اضافه به مکانی نزدیکتر به شهر نقل مکان کنند و به این ترتیب اقشار اجتماعی حاشیه ای تر جایگزین ساکنین اولیه می شوند و پس از مدتی این دور تکرار شده تا کمکم خود این شهرک ها ، که بهشت گروه های قانون شکن شده اند ،خود به معظلی اجتماعی تبدیل می شوند .
5. کیفیت نازل ساخت و ساز
ساختمان ها در هر سرزمینی بخشی از ثروت ملی آن کشور محسوب می شوند . اگر ما منابع محدود کشورمان را صرف ساخت بناهایی کنیم که به جای عمر استاندارد جهانی بالای صد سال، تنها پس از 15 سال کلنگی محسوب شوند ، ثروت ملی کشورمان را به هدر داده ایم .نگاهی به واحد های مسکونی به اتمام رسیده مسکن مهر نشان می دهد که متاسفانه بسیاری از آن ها حتی در همان بدو واگذاری ، کلنگی هستند .صدها تن از کارشناسان و مهندسان درگیر این پروژه ها ، به خوبی از مشکلات اجرایی آن ها مطلع اند؛ و نیازی به تکرار آن نیست .
نتیجه سال ها شعار دادن در زمینه ارائه الگوی بومی معماری و شهر سازی ، ساخت شهرک هایی بوده است که نه تنها هیچ الگوی ایرانی جدیدی ارائه نداده اند ، بلکه تجربیات جهانی در این زمینه را نیز نادیده گرفته و بسیاری اشتباهات 70 سال پیش را تکرارا کرده اند . حتی بسیاری از مسئولان در مراسم افتتاح مجبور می شوند مسئله الگوی بومی را به توصیه هایی سطحی از قبیل نماسازی های تزئینی (احتمالا قوس و کاشی کاری )کاهش دهند .یا گاهی از آن سوی بام فرو افتند و از طرح های تخیلی و غیر اجرایی ، از قبیل واگذاری زمین های هزار متری به شهروندان فاقد خانه ، سخن گویند تا در 200 متر آن ویلا ساخته و در 800 متر باقی نیز سبزی کاری کنند !!
آ یا زمان آن نرسیده که پیش از مطرح کردن هر شعار و وعده ای ، قدری جدی تر در مورد آن بیندیشیم و با کارشناس حرفه ای و با تجربه آن حوزه مشورت کنیم تا فاصله نتیجه کارمان با شعار های اولیه مان ، این اندازه ژرف نباشند ؟