حق الزحمه های مهندسی و راه ترکستان

مقدمه:

چند سال پیش، دوستي از پیشکسوتان حرفه می گفت که حرفه مهندسی مشاور در ایران به خطر افتاده است، کیفیت کارها درحال نزول است و دیر نیست که باز مانند سالهای دور، دست نیاز به سوی مشاوران خارجی دراز کنیم. امروز نشانه هایی می بینم که این پیش بینی شوم در حال وقوع است: هر روز بیشتر و بیشتر با مناقصه هایی روبرو می شویم که کارفرما در خواست وجود مشاور همکار خارجی در تیم طراحی را دارد. به نظرم می آید که این امر ناشی از یک چرخه نادرست به سوی افول است : ثبت شرکت مهن

دسی مشاور بسیار آسان است، فرآیند اشتباه "مناقصه" برای انتخاب مشاور نیز باعث می شود که مشاوران با کیفیت و تجربه کمتر، با ارائه قیمتهای بسیار پایین، پروژه ها را از آن خود کنند. مشاوران صاحب صلاحیت و باتجربه نیز، ناچار در پروسه مناقصه، قیمت های خود را تا

حد رقابت با مشاوران بی تجربه و ناكارآمد پایین می آورند و لاجرم، با اين حق الزحمه پایین نمی توانند زمان کافی برای مطالعات توسط کارشناسان مجرب را در پروژه صرف کنند و درنتیجه کیفیت کارشان پایین می آید، با پایین آمدن کیفیت کار، ارزش افزوده کار مهندسی و منزلت مشاور در نزد کارفرما پایین می آید و این خود بدان معنی است که حق الزحمه حتی کمتری را هم برای کار مهندسی شایسته می داند. از سوی دیگر، پایین بودن حق الزحمه خدمات باعث می شود که شرکتهای مهندسی مشاور نتوانند زمان و هزینه کافی صرف آموزش پرسنل و بهبود نظام مدیریت دانش در شرکت خود نمایند و نمی توانند خواسته های پرسنل خود را برآورده کنند. نتیجه آنکه این پرسنل یا مهاجرت می کنند، یا در جستجوی زندگی بهتر از شرکت و گاه از حرفه بیرون می روند.

نتیجه تحقیقاتی که شاخه مدیران جوان جامعه در سالهای اخیر انجام داده است (و پیش از این در نشریه مهندس مشاور به چاپ رسیده است) آن است که ماندگاری پرسنل در شرکتها کمتر از انتظار است و تداوم عملکرد شرکت نیز در خطر قرار دارد.
این امر می تواند فرآیند تضعیف صنعت مهندسی مشاور را تا بدانجا پیش ببرد که دستاوردهای این صنعت در استقلال علمی و فنی در دهه های اخیر را به خطر اندازد و باز ما را نیازمند مشاوران خارجی کند. تلخی ماجرا در آن است که کارفرمایان با تلاش در کاهش حق الزحمه در نهایت به سویی در حرکت اند که در آینده باید حق الزحمه چندین برابری و بسیار گزاف مشاوران خارجی را تقبل کنند.

1- صرفه جویی در جایی که نباید

توجیه کارفرمایان برای برگذاری مناقصه جهت انتخاب مشاور ساده است : پایین آوردن هزینه و صرفه جویی در منابع.
اما آیا واقعا حق الزحمه مهندس مشاور آنجایی است که باید صرفه جویی در آن صورت بگیرد ؟
پاسخ بسیاری از کشورها (مانند ایالات متحده آمریکا) و نیز پاسخ عموم جوامع مهندسی (از جمله فدراسیون بین المللی مهندسان مشاور، فیدیک) به این سوال منفی است. ایالات متحده آمریکا در سال 1972 قانونی را به تصویب رسانده مبنی بر آنکه انتخاب مشاور تنها بر اساس کیفیت و توانایی مشاور انجام شود و قیمت خدمات هیچ نقشی در انتخاب مشاور نداشته باشد (قانون بروكس). فیدیک هم در نشریات متعدد از جمله در نشریه "انتخاب بر مبنای کیفیت" ( که توسط جامعه مهندسان مشاور ایران ترجمه و چاپ شده است) تاکید می کند که نتیجه انتخاب مشاور بر اساس قیمت ( و حتی ترکیب هایی از قیمت و کیفیت که در آن فاکتور کیفیت حداقل 85 درصد دخیل نباشد) به نتایج نامطلوبي می انجامد. یک مقایسه موردی در دو ایالت مجاور در آمریکا که در یکی انتخاب مشاور تنها بر اساس کیفیت و در دیگری بر اساس مناقصه انجام می شده است نشان داده که انتخاب بر اساس کیفیت هم به کاهش هزینه های اجرا و بهره برداری و هم به کاهش زمان ساخت می انجامد.
حقیقت آن است که حق الزحمه خدمات مهندسی مشاور، تنها بخش بسیار کوچکی از هزینه کل کار را در بر می گیرد. این هزینه در پروژه های ساختمانی چیزی درحدود 1 تا 2 درصد هزینه اجرا و با احتساب قیمت زمین کمتر از یک درصد سرمایه گذاری طرح و مبلغی بسیار کمتر از این را در هزینه های نگهداری و بهره برداری از پروژه شامل می شود. حال آنکه تصمیمات مهندس مشاور دهها و صدها برابر حق الزحمه او در هزینه ، کیفیت و مخارج بهره برداری از طرح تاثیر دارد.یک تصمیم نادرست و حساب نشده مهندس مشاور می تواند باعث افزایش چند برابری هزینه طرح و افزایش زمان اجرای آن و یا کاهش شدید کیفیت طرح شود حال آنکه تصمیم درست و فکر شده مهندس مشاور می تواند کاهش چشمگیر هزینه ها، سهولت اجرا و کیفیت بهتر پروژه را به همراه داشته باشد.
به همین دلیل است که دولت آمریکا (به عنوان كشوري كه در آنجا نهایت توجه به سرمایه و بهره برداری از آن می شود) فایده را در بهبود کیفیت خدمات مهندس مشاور و عدم توجه به هزینه های این خدمات می داند. چرا که سرمایه گذاری برای استخدام یک مشاور خوب را یک سرمایه گذاری بسیار سودمند برای طرح می بیند. بانک جهانی و بانکهای توسعه بین المللی نیز تاثیر حق الزحمه را در انتخاب مهندس مشاور با ضریب بسیار پایینی منظور می نمایند.

2- خدمات فکری دانش پایه

تعریفی که فدراسیون بین المللی مهندسان مشاور (فیدیک) از مهندسی مشاور ارائه می کند آن است که این حرفه صنعتی است که "خدمات فکری دانش پایه" ارائه می کند.
این عاملی است که باید در هنگام بررسی حق الزحمه خدمات مهندس مشاور مد نظر داشت.
تلخی ماجرا در آن است که در کشور ما، مهندسی مشاور تنها حرفه دانش پایه ای ست که انتخاب آن بر مبنای مناقصه انجام می شود. (به عنوان مثال، هیچکس برای انتخاب پزشک جراح به مناقصه مراجعه نمی کند، برای انتخاب استاد برای تدریس در دانشگاه هم مناقصه برگذار نمی کنند. رهبر ارکستر سمفونیک را هم بر اساس مناقصه انتخاب نمی کنند.)
نه فقط این، که قراردادهای خرید خدمات مهندسی هم با شرایطی انجام می شود که صاحبان هیچ حرفه دیگری زیر بار آن نمی روند. مجسم کنید که از بقالی عدس بخرید، درصدی از قیمت را بعد از آنکه خانم خانه کیفیت عدس را تایید کرد ( و بعد از چند بار رفت و برگشت جنس) و درصدی از قیمت را در صورتی که عدس پلویتان خوشمزه شد بپردازید، به ازای هر یک سنگدانه ای که در میان عدس ها بود او را مقداری جریمه کنید و 10 درصد قیمت را هم یکسال بعد و در صورتی که عدس ها آفت نگذاشت بپردازید. یا مجسم کنید که کفش هایتان را به واکسی سر کوچه داده اید تا واکس بزند، در هنگام تحویل کفش به او از او درخواست ضمانتنامه بانکی کنید، وقتی که کفش هایتان را واکس زد، اگر برقش خوب بود، با چند ماه تاخیر درصدی از قیمت و اگر در پایتان راحت بود با چند ماه تاخیر دیگر درصد دیگری را بپردازید، درصد دیگری از حق الزحمه را بعد از اینکه همکارانتان تمیزی و براقی کفش را تایید کردند (آن هم اگر پول داشتید) بپردازید و الباقی اش را هم بگذارید یک سال بعد.
متاسفانه شرایطی که شرکتهای مهندسی مشاور در آن کار می کنند، به صورتی است که هیچ کفاش و ماست بندی حاضر به قبول آن نیست. و این در شرایطی است که این شرکتها، از افراد دارای بالاترین رتبه و اعتبار در کشور تشكيل شده اند.
فکری بودن و دانش پایه بودن خدمات مهندسی مشاور به این معناست که قیمت گذاری برای آن، کار ساده ای نیست. همانطور که قیمت گذاری برای کار یک جراح مغز و قیمت گذاری برای کار یک هنرمند مجسمه ساز دشوار است. اگر جان یک انسان در دست جراح است، و بابت حفظ آن بهای مناسبی را طلب می کند، جان انسانهای متعددی هم در دست مهندسانی است که آب بهداشتی، مسکن پایدار و مسیرهای ایمن تردد را ایجاد می کنند. و اگر زیبایی میدانی از شهر در دست مجسمه ساز است، زیبایی تمام شهر در دست مهندسان معماری است که بناهای شهر را طراحی می کنند.
فکری بودن و دانش پایه بودن خدمات مهندسی مشاور باعث می شود که نتوان هزینه تمام شده برای آن حساب کرد، نمی توان آنرا بر مبنای مدت زمان کار سنجید. چراکه یک جمله که کسی در جایی خوانده می توان او را به سوی راه حلی راهنمایی کند که دیگران توانایی دستیابی به آنرا ندارند و جوابی که کسی در چند لحظه برای مشکلی در کار پیدا می کند، ممکن است برای دیگری هفته ها وقت ببرد.
حقیقت آن است که تعیین قیمت بر اساس نفر/روز کار، تنها برای خدمات فیزیکی و کارگری معنا دارد و تعیین هزینه تمام شده کار مهندسی بر این اساس ، نه فقط اشتباه که گاه توهین آمیز است. چراکه مهمترین عامل در خدمات مهندسی مشاور، خلاقیت و کارآمدی است و این عوامل به صورت نفر/روز قابل اندازه گیری نیستند. (مجسم کنید که نقاشی های پیکاسو یا سمفونی های موتزارت را بر اساس نفر/روز قیمت گذاری کنند! )

3- مرغ همسایه واقعا غاز است.

عدم رضايت از وضع موجود و برعكس توجه بيشتر به وضعيت ديگر حرفه ها، مختص حرفه ما و كشور ما نيست. تقريبا هر كسي در هر حرفه اي و در هر كشوري گمان مي كند كه ديگران با زحمت كمتري، درآمد بيشتري از او دارند.
اما متاسفانه، در مورد حرفه ما اين امر كاملا صادق است. نگاهي به وضعيت حق الزحمه حرفه مهندسي مشاور و حرفه هاي دور و نزديك به آن و نيز نگاه به چگونگي تغييرات حق الزحمه مهندس مشاور، اين امر تاييد مي كند.
براي نگارنده، توجه به اين مسئله ، و ايده تحقيق و نگارش اين مقاله، از آنجا شروع شد كه توجه كرد كه از بين دوستان همدوره اش، آنهايي كه در حرفه مهندسي مشاور مشغول اند، خودرويي در رده قيمتي زير 20 مليون تومان و آنها كه در تجارت مشغولند، خودرو در رده قيمتي بيش از 40 ميليون تومان در اختيار دارند.
بياييد قبل از اينكه به وضعيت تغييرات حق الزحمه مهندس مشاور در دهه اخير نگاه كنيم، اين حق الزحمه و ميزان زحمت مربوطه را با دو حرفه ديگر مقايسه كنيم.

الف – مهندس مشاور در برابر مشاور املاك

حق الزحمه مهندس مشاور (پيش از آنكه مناقصه مبناي كار باشد) بر اساس درصدي از برآورد هزينه اجراي پروژه ديده مي شد. براي يك ساختمان مسكوني متوسط، مجموع حق الزحمه طراحي فاز يك و دو با احتساب كاهش آن بر اساس جدول كاهش حق الزحمه، حدود 2.5 درصد برآورد هزينه اجراي ساختمان است. كه البته اين درصد با افزايش ابعاد پروژه، به شدت كاهش مي يابد. بياييد فرض كنيم كه يك ساختمان مسكوني در شهر تهران با مساحت مفيد 1000 متر قرار است بنا شود. با فرض هزينه 9 ميليون ريال براي هر متر مربع مفيد (با سر شكن شدن فضاهاي مشاع و هزينه هاي عمومي) حق الزحمه مهندس مشاور براي طراحي اين بنا، حدود 250 ميليون ريال خواهد شد و براي اين طراحي چيزي در حدود 60 نفر روز كار مستقيم مهندسي (بدون منظور شدن بالاسري ها) انجام خواهد شد. در نتيجه درآمد ناخالص اين پروژه نسبت به كار انجام شده حدود 4 ميليون ريال براي هر نفر روز كار خواهد بود. كه البته هزينه هاي اجاره دفتر، حقوق بخش مديريت، بخش اداري، حسابداري ، خدمات و هزينه هاي جاري شركت و همچنين هزينه هاي مربوط به بيمه و ماليات نيز بايد از همين محل تامين شود.
مشاور املاكي كه اين ملك را به فروش مي رساند، يك درصد از قيمت فروش را (كه چيزي در حدود 40 ميليون ريال براي هر متر مربع زير بنا خواهد بود) به عنوان حق الزحمه دريافت مي كند كه مبلغي در حدود 400 ميليون ريال خواهد شد. اين مشاور، چيزي در حدود 10 نفر روز وقت صرف خواهد كرد و در نتيجه درآمد ناخالص او حدود 40 ميليون ريال براي هر نفر روز كار خواهد بود viagra cheap online. يعني 10 برابر درآمد مهندس مشاور. هزينه بالاسري مشاور املاك نيز بسيار پايين تر از هزينه هاي بالاسري مهندس مشاور است كه اين خود سود مشاور املاك را به نسبت مهندس مشاور حتي از اين رقم هم بالاتر مي برد.
به اين امر اضافه كنيد كه مهندس مشاور تا ابد مسئوليت خدمات خود را بر عهده دارد و در صورت هر گونه نقصي در طرح بايد پاسخگو باشد ، اما مشاور املاك پس از انعقاد قرارداد، هيچگونه مسئوليتي در قبال طرح ندارد و اضافه كنيد كه پرسنل مهندس مشاور از تحصيلات بسيار بالا و تجربه طولاني مدتي در كار خود بهره مي برند كه قابل مقايسه يا تحصيلات و تجربه پرسنل مشاور املاك نيست. و از همه تلخ تر اضافه كنيد كه مهندس مشاور حق الزحمه خود را در اقساط متعدد و با تاخير طولاني دريافت مي كند و مشاور املاك، دستمزد خود را نقد و در لحظه معامله بدست مي آورد.

ب- مهندس مشاور در برابر وكيل

بياييد فرض كنيم كه اختلافي بر سر فروش همان ملك پيش آمده و وكيلي با مدرك كارشناسي ارشد و با ده سال سابقه وكالت براي اين امر استخدام شده است. بر اساس تعرفه مصوب وكلا، حق الوكاله اين وكيل براي دعوي به مبلغ 40 ميليارد ريال برابر 1133 ميليون ريال خواهد شد و زماني كه وكيل مستقيما به اين امر تخصيص مي دهد، چيزي از رده 10 نفر روز است. در نتيجه درآمد ناخالص او حدود 113 ميليون ريال براي هر نفر روز خواهد بود، يا 28 برابر درآمد مهندس مشاور.
به اين امر اضافه كنيد كه وكيل هيچ تعهدي نسبت به نتيجه راي دادگاه ندارد و مبلغ فوق را چه در صورت موفقيت در دعوي و چه در صورت شكست دريافت خواهد كرد.

4- آيا از اين ستون به آن ستون فرج است و آيا فردا روز بهتري است؟

مقايسه تغييرات حق الزحمه مهندس مشاور در ده ساله اخير اما نتايجي تلخ تر از همه اينها نشان مي دهد. گمانم كم نباشند كساني كه قيمت سكه طلا در ده سال پيش را با قيمت امروز آن مقايسه كنند و دستمزد خود را به نسبت آن بسنجند و نتايج تلخ و افسرده كننده اي بگيرند. اما تنها قيمت طلا و جهش ناگهاني آن نيست كه افزايش ناچيز و ناكافي دستمزد مهندسين مشاور را نشان مي دهد. در مقايسه با تمام حرفه هاي ديگر و تمام شاخصهاي اقتصادي، دستمزد خدمات مهندسي با اختلاف زياد، كمترين رشد را داشته است.
نگاه به آمار نشان مي دهد كه تعرفه مصوب حق ويزيت پزشك عمومي در كلينيك دولتي در سال 1380 برابر 9000 ريال بوده است. اين تعرفه در سال 1390 به 80000 ريال افزايش داشته است و تقريبا 9 برابر شده است. اما تعرفه مبناي دستمزد مهندس ناظر با 5 سال سابقه از 1375هزار ريال به 6020 هزار ريال افزايش يافته و تقريبا 4 برابر شده است. در نتيجه افزايش دستمزد پزشك عمومي بيش از دو برابر افزايش دستمزد مهندس ناظر بوده است. يا به عبارت تلخ تر، مهندسان بيش از دو برابر نسبت به پزشكان فقيرتر شده اند. حتي افزايش حداقل دستمزد كارگران ساده نيز 20 درصد بيشتر از مهندسان ناظر بوده است. به گونه اي كه گاه درآمد كارگران ساختماني نيز از مهندسان سايت بيشتر مي شود.
وجود جدول كاهش حق الزحمه بر اساس هزينه براوردي پروژه و عدم بازنگري آن در سالهاي اخير، همراه با افزايش شديد هزينه هاي اجرا به اين معني بوده است كه ميزان افزايش حق الزحمه خدمات طراحي رشدي كمتر از افزايش ديگر هزينه ها داشته است و باز تعبير تلختر اين عبارت آن است كه مهندسان نسبت به ديگر حرفه هاي دست اندركار در ساخت و ساز ، فقير تر شده اند.
براي تشخيص بهتر اين امر، نمودار مقايسه اي تهيه شده است كه تغييرات حق الزحمه خدمات مهندس مشاور را بر اساس تعرفه و بر اساس واقعيت متوسط قيمت قراردادهاي شركت، با حق ويزيت پزشكان، حداقل دستمزد كارگران، شاخص تعديل ابنيه و شاخص بهاي كالا و خدمات مصرفي مقايسه مي كند.

توجه كنيد كه نه فقط حق الزحمه خدمات طراحي مهندس مشاور از تمام ديگر شاخصها پايين تر بوده است، كه شركتها نيز با ارائه تخفيف به كاهش بيشتر اين حق الزحمه اقدام كرده اند.
حق الزحمه واقعي ناخالص شركت مورد مطالعه به ازاي مترمربع زير بنا در طي اين دهه كمتر از دو برابر رشد داشته است حال آنكه حداقل دستمزد بيش از چهار برابر و شاخص بهاي كالا و خدمات حدود 3.5 برابر رشد كرده اند. چنانچه مي بينيد، اين اختلاف هر روز هم بيشتر مي شود و مهندسان مشاور هر روز بنيه مالي ضعيفتري مي يابند.

پيشنهاد:

نگارنده علاقمند است كه خوانندگان اين مقاله، از مديران ارشد شركتهاي مهندسي و مديران تصميم ساز دولتي، وخامت اوضاع در حرفه مهندسي مشاور را درك كنند. رويكرد فعلي وضعيت مالي اين حرفه به گونه ايست كه هيچ جذابيتي براي فارغ التحصيلان دانشگاهي بر نمي انگيزد، هيچ ابزاري براي جذب نيروهاي توانمند و خلاق براي شركتها فراهم نمي كند. رويكرد فعلي، به سمت افول شديد است. اما از آنجا كه مهندسان مشاور، مغز متفكر اصلي پروژه هاي توسعه در كشور هستند، اين افول در پروژه هاي مذكور تاثير جدي خواهد گذاشت و صدمه اي جبران ناپذير به بار خواهد آورد.
نگارنده بر اين باور است كه دو گام جدي براي مقابله با اين وضعيت بايد برداشته شود:
نخست آنكه قانون مناقصات دولتي به گونه اي بازبيني شود كه خدمات مهندسي از آن مستثنا شود و يا ضريب امتياز كيفيت در آن به حدي افزايش يابد كه تاثير قيمت را در انتخاب مشاور بي رنگ كند.
و دوم آنكه جامعه مهندسان مشاور اقدام به بازبيني تعرفه حق الزحمه خدمات مهندس مشاور نمايد به گونه اي كه هم شركتها از تامين مالي خود و از امكان سرمايه گذاري بر رشد شركت و آموزش پرسنل و ظرفيت سازي بهره مند شوند و هم دستگاههاي كارفرمايي از عادلانه بودن اين تعرفه اطمينان حاصل كنند.