چاپ شده در روزنامه همشهری.   19 فروردین 1382

اگر شما هم فيلم مري پايينز محصول كمپاني والت ديسني را ديده باشيد، حتما متوجه شده ايد از جذاب ترين صحنه هاي اين فيلم حضور قهرمانان فيلم روي بامها و نقش آفريني آنها در پس زمينه اي از شيرواني هاي شهر لندن است.
در فيلم اجاره نشين ها اثر داريوش مهرجويي نيز اولين چيزي كه ساختمان محل وقوع حوادث را از ديگر ساختمانها متمايز مي كند، وجود رديفي از درختچه هايي است كه دور تا دور بام ساختمان چيده شده و به صورت اصلي ترين عنصر نماي ساختمان درآمده اند.
در هر دو اين فيلم ها فضاي مهمي مورد تأكيد قرار گرفته كه در شهر ما فراموش شده است. اين فضاي مهم ساختماني، بام نام دارد.
اهميت اين فضا از چند جنبه قابل بررسي است. يكي از جنبه ها، نقشي است كه بامها در شكل دادن به چشم انداز شهري بازي مي كنند.
در شهري مثل تهران كه بستر آن بر روي تپه ها و ارتفاعات متعددي گسترده شده و در عين حال متوسط ارتفاع ساختمانها نيز به سمت هرچه مرتفع تر شدن مي رود، ديد شهر از بالا در حوزه چشم اندازهاي شهري بيش از هميشه اهميت مي يابد، مهم ترين عنصر شكل دهنده اين چشم انداز شهري بامها هستند.
از جنبه اي ديگر، بام هر ساختمان در صورتي كه با تمهيداتي احيا شود ،مي تواند به عنوان يك فضاي مطلوب توسط ساكنان ساختمان مورد استفاده قرار گيرد. حال ببينيم اين فضاي مهم ساختماني و شهري در شهر ما چه وضعيتي دارد؟
بررسي بامهاي ساختمانهاي شهر، ما را به سرعت به اين نتيجه مي رساند كه در اين شهر بامها فضاهاي پس مانده اي هستند كه تنها عملكردشان حفاظت طبقات پائين از نزولات جوي است.
گويا ما فراموش كرده ايم كه در مقياس شهري، ساختمانها علاوه بر چهار نماي جانبي، نماي پنجمي نيز دارند كه بام ساختمان را شامل مي شود و همان طور كه به نماهاي شمالي، جنوبي يا شرقي و غربي ساختمان توجه مي شود، اين نماي پنجم نيز بايد مورد توجه قرار گيرد.
برعكس نماهاي جانبي ساختمانهاي شهر كه بسيار متنوع بوده و هر يك متفاوت با نماي ساختمانهاي ديگر است. نماي پنجم (بام) از كوچكترين تنوع برخوردار است، بامهاي شهر ما در حال حاضر اكثرا خاكستري و متروك هستند. در بررسي تيپولوژيك بامهاي اين شهر يك تيپ اصلي قابل شناسايي است. اين تيپ اصلي از يك سطح صاف آسفالته تشكيل شده كه يك خرپشته از ميان آن سر برآورده است. اين سطح مسطح آسفالته معمولا با انبوهي از كانال كولر، دودكشهاي حلبي قراضه، آنتن هاي كج و معوج تلويزيوني، دبه هاي ترشي جات و انواع اشياء زايد ديگر كه حتي در انبار هم جايي براي آنها نبوده، پر شده است.
اين بام فضايي است كه توجه به اجراي صحيح جزئيات ساختماني در آن به حداقل مي رسد. نحوه برخورد آسفالت كف با ديواره هاي جان پناه، پوشش نازك كاري جان پناه، نوع پوشش سطح بالاي دست انداز، فرم دودكشها و غيره معمولا چندان جدي گرفته نمي شود.
اين بامهاي خاكستري متروكه علاوه بر تأثيرمنفي كه بر چشم انداز شهري مي گذارند، فضاي مفيدي نيز براي ساكنان ساختمان نيستند. درصورتي كه با تغيير نحوه نگرش به اين فضاي مهم ساختماني مي توان به ارتقاي كيفيت فضاي زيستي شهروندان كمك زيادي كرد.
بايد توجه داشت كه آسفالت يگانه مصالحي نيست كه مي توان براي پوشش بام استفاده كرد. مي توان بامهاي مسطح را درست مثل پياده روها يا كف حياط به صورت سنگفرش، آجر فرش يا با استفاده از موزائيك هاي متنوع پوشش داد. همچنين مي توان با تعبيه گلدانهاي بزرگ و كوچك حاوي گياهاني تزئيني و حتي درختچه ها، بام را به يك باغ آسماني تبديل كرد. اين فضا همراه با آفتابگيرهاي موقت پارچه اي رنگارنگ و چند ميز و صندلي باغي ،به يك نشيمن تابستاني مطبوع براي ساكنان ساختمان تبديل مي شود. (سنت استفاده نسل گذشته از فضاي بام و پشه بند به عنوان خوابگاه تابستاني را فراموش نكنيم).
همچنين در ساختمانهاي بزرگ و بلند مرتبه فضاي بام مي تواند به صورت يك فضاي اجتماعات وسيع و مناسب آماده سازي و تجهيز شود.
چنانچه استفاده از فضاي سبز روي بام در شهر ما مرسوم شود، تأثير غيرقابل انكاري بر بهبود چشم اندازهاي شهري خواهد گذاشت. حتي بدترين نماي ساختماني نيز اگر با پوشش سبزي از پيچك و گياهان رونده كه در گلدانهاي بام كاشته شده اند، پوشيده شود، بسيار قابل تحمل تر خواهد شد. در عين حال شكل بام مي تواند يكي از اصلي ترين عناصر شكل دهنده حجم و نماي ساختمان باشد. يعني نحوه تمام كردن يك ساختمان در قسمت فوقاني، خود يك تدبير معمارانه مي طلبد و مهندسان معمار بايد بام را هم مثل نماهاي ديگر ساختمان طراحي كنند.

در جريان بازسازي ساختمان قديمي پارلمان آلمان در برلين (رايشتاگ)، يك گنبد شيشه اي كه پياده روي مارپيچي درون آن قرار مي گرفت، روي بام اين ساختمان آسيب ديده از جنگ جهاني دوم ساخته شد. به نحوي كه بازديد كنندگان با حركت روي اين مسير مي توانند درون سالن اصلي پارلمان را ببينند و در عين حال نور طبيعي نيز از راه سقف به كمك مجموعه اي از آيينه ها به درون صحن پارلمان هدايت مي شود.
هر روزه هزاران نفر توريست به كمك آسانسورهايي مستقيما به بام رايشتاگ مي روند تا از اين فضا ديدن كنند و بام رايشتاگ، هم اكنون از جاذبه هاي توريستي برلين محسوب مي شود.
به ياد داشته باشيم كه يكي از زيباترين مناظر هسته هاي قديمي شهرهاي توريستي جهان چشم انداز بامهاي آن در مجموعه شهري است. مانند چشم انداز بامهاي سفالي و شيرواني هاي سالزبورگ اتريش يا فلورانس ايتاليا يا تركيب بندي بديع بامهاي كاهگلي در هسته هاي قديمي بسياري از شهرهاي مركزي ايران. به ياد بياوريم دست اندازهاي بلند و مشبك بامهاي قديمي بوشهر را كه با ارتفاع بلند خود در روز سطح وسيعي از بام را از تابش مستقيم آفتاب حفظ مي كنند و به دليل سطح مشبك خود باد خنك شبانه را از درون خود عبور مي دهند تا سطح بام خنك شود. بام فضاي مهمي است، آن را فراموش نكنيم.